زیباترین گچبری های محراب در طول تاریخ

گچبری محراب

محـراب در آغـاز بـرای نشـان دادن جهـت قبلـه و بـه منظـور اقامـه نمـاز بوجـود آمـده و بـه سـبب اینکـه به عنـوان نقطـۀ توجهـی رمـزی بـرای اشـاره بـه سـوی خـدا ایجـادشـده مـورد توجـه هنرمنـدان و معمـاران قـرارگرفـت و به تدریـج بـه یـک عنصـر اصلـی در معمـاری ایرانـی تبدیـل گردیـد. وجـود محـراب بـه عنـوان یـک عنصـر معمـاری مذهبـی در مسـاجد اسلـامی کـه بـه بهتریـن شـکل در هـر دوره ای تزئیــن گردیــده، ســؤالات بســیاری در ارتبــاط بــا اهمیــت ایــن بخــش از مســاجد مطــرح میکنــد. اهمیــت ایــن بخــش از ســوی دیگــر جهــت مطالعــات تزئینـات موجـود در آنهـا اسـت کـه بـه عنـوان زنجیـری، تسلسـل هنـری را از دوره هــای قبــل تــا دوران خــود بــه نمایــش میگــذارد. عــلاوه بــر آن به علــت اینکــه محرابهــا در اماکــن سرپوشــیده قــرار گرفتــه و از گزنــد بــاد و بــاران و ســرما و گرمــا در اماننــد، کمتــر در معــرض ویرانــی و دســتکاریهای بعــدی قــرار گرفته انــد. به طوریکــه محرابهــا را میتــوان معــرف هنــر و معمــاری زمـان خویـش دانسـت. از هنرهـای قابـل توجهـی کـه در دوران اسـلامی در تزئیـن محرابهــا مــورد توجــه بــوده، هنــر گچبــری اســت. ایــن هنــر از دیربــاز در ایـران مرسـوم بـوده و ایرانیـان، بیشـتر آن را در معمـاری بـرای زیبایـی و تزئیـن بــه کار میبردنــد. بیشتــر آثــار بدســت آمــده از ایــن هنــر در دوران قبــل از اسـلام، مربـوط بـه دورۀ ساسـانی اسـت. نقشهـای‌ گچبـری دورۀ ساسـانی شـامل نقشهــای طبیعــی، اســتلیزه، گیاهــی، انســانی و هندســی اســت کــه توانســته بــر هنــر دوران اســلامی اثــرات به ســزایی داشــته باشــد. ایــن نقشهــا در دوران اسـلامی بـه حـد کمـال خـود میرسـند، چنانچـه میتـوان برخـی پیشـرفتهای مطرح شــده را در تحــولات گچبــری محرابهــا مشــاهده نمــود. در ارتبــاط بــا گچبــری محرابهــای مســاجد دورۀ اســلامی، مطالــب اندکــی نگاشـته شـده اسـت. در خصـوص مسـجد ملـک کرمـان و گچبـری محرابهـای دوره سـلجوقی آن، گزارش هـای پراکنـده ای توسـط علیرضـا انیسـی(2004 Anisi)، (فهیمــه ناظــمزاده) ناظــمزاده، 1385، (علــی ســجادی) ســجادی، 1374 و دونالــد ویلبــر (ویلبــر، 1365) منتشــر شــده اســت، امــا تاکنــون محراب هــای ســلجوقی مسـجد ملـک کرمـان معرفـی نشـده و پژوهشـی دربـارة سـبک گچبـری آنهـا صـورت نگرفتـه اسـت. همچنیـن اطالاعـات تاریخـی اندکـی نیـز در مـورد مسـجد ملـک کرمـان موجـود اسـت کـه از جملـه میتـوان بـه محمـد ابراهیـم خبیصـی )خبیصــی، 1343 )و محمــد ابراهیــم باســتانی پاریــزی (باســتانی پاریــزی، 1335) اشـاره کـرد. 

گچبری محراب مسجد نائین

آثار موجود کهن در ایران نشان می دهد که هنرمندان ما از قرن سوم هجری به تزئین محراب توجه کرده اند و یک نمونه از آن،محراب مسجد جامع نائین است که در نقش آن از کثیر الاضلاعهای هشت ضلعی و اشکال هندسی ساده و گلهای مختلف استفاده شده است ریزه کاری زیاد در گچ بری آن وجود ندارد ولی نقش ها از زیبایی بی بهره نیستند، و چون این گچ بری عمیق کنده شده و از ظرافت عاری است چنین تصور می شود که محراب به دوره‌هایی که هنر گچ بری اولین قدمهای خودرا برمیداشت متعلق باشد.
زیباترین و پیچیده‌ترین گچ‌بری ها درزمان سلجوقیان انجام گرفته است. در این عصر با کتیبه‌هایی که نقش های مفصل و پرکار داشتند اطراف محراب  را می‌پوشاندند. قسمت بالا و اطراف طاق نوک تیز طاقچه‌ای را، حاشیه احاطه کرده بود و معمولاً در بخش بالا حاشیه زیاد تری با نقشهای درشتتر گچ‌بری می‌کردند. اطراف طاق مرکزی حاشیه مستطیلی منقوش می شد و طرح‌ها عبارت بودند از نقوش اسلیمی، نقش مو و تاک و برگهائی که سوراخ شده و شکل لانه زنبور به خود گرفته بودند.
محراب گنبد علویان همدان را که بعضی متعلق به دوره‌های بعد می‌دانند پروفسور پوپ و پروفسور مینورسکی معتقدند که در زمان سلجوقیان بنا شده است. پروفسور پوپ می‌گوید [۳۶] «از نظر استادی و مهارت در اجرای طرح ها, و زیبایی در جزییات نقش, این گچ‌بری از شاهکارهای نوع خود محسوب میشود» می‌توان گفت که نقش گچ‌بری این مقبره با عالیترین نقشه قالی برابری می‌کند. حاشیه مزین خط کوفی دور طاقی که محراب در آن قرار دارد نیز خالی از لطف و ظرافت نیست. نظیر این کتیبه عالی در بیشتر مساجد اسلامی دیده شده که محض نمونه حاشیه کوفی مدرسه حیدریه قزوین را باید اشاره کرد که از شاهکارهای گچ بری کتیبه کوفی می‌باشد.
آثاری از تزیینات گچ‌بری مربوط به عهد صفوی باقی مانده است که در جای خود مورد مطالعه می‌تواند باشد‌؛ یکی از آنها که به زمان شاه اسمعیل صفوی نسبت داده می‌شودمسجد جامع ساوه است. در محوطه زیر گنبد محراب گچ بری قشنگی است که با رنگهای مختلف نقاشی شده. این گچ‌بری را ابتدا با ماده‌ای سفید رنگ پوشانده‌اند تا زمینه را برای نقاشی مناسب کنند. مسجد دیگر در  میدان ساوه است که گچ‌بری شده است. محراب مسجد میدان ساوه به ظرافت و بزرگی محراب مسجد جامع نیست ولی چهار قسم کتیبه کوفی و نسخ روی آن تزیین و نقش کرده‌اند که محض همین کتیبه‌ها محراب معروفی شده است.

محراب گچبری شده مسجد ری 

برای واژه محراب در فرهنگ های لغت فارسی و عربی معانی زیادی آورده اند. معناهایی از قبیل: مرد جنگاور وشجاع، نمازگزاری که با شیطان میجنگد و با حضور قلبش با نفس خود مبارزه میکند. دوری و از دیگران جدا بودن،بالای خانه و بهترین محل در آن و بلندترین اتاق درساختمان و صدر مسجد و صدر اطاق و بهترین جای خانه،بیشه (مأوای شیر)، محل عبادت (مسجد)، قصر یا کاخ، وبالاخره فرو رفتگیهایی در معابد که مجسمه ها را در آنهاقرار میدادند.
بسیاری از روایات و متون تاریخی و اخبار و احادیث براین نکته دلالت دارد که محراب مجوف از صدراسلام وجودداشته و در بعضی محرابها فرورفتگی کم و در بعضی بافرورفتگی بیشتر بوده است. به خاطر مشخص کردن حد وسط دیوار قبله که امام درمرکز نمازگزاران باید روبه قبله بایستد و همچنین مشخص کردن جهت قبله برای تازه واردین و درست کردن جایگاه مناسبی برای موارد فوق الذکربوده که در صدر اسلام شکل گرفته و به زودی درسراسرقلمرو اسلامی آن روز گسترش پیدا کرده و مورد پذیرش جوامعی که به اسلام گرویده اند قرار گرفته است.

تکنیکها و روشهای ساخت محراب

در تکنیکهای گچبری در دوران اسلامی شامل قالبگیری، کنده کاری یا گچبری عمقی، گوته زنی، آژده کاری، برجسته و برهشته است که تا زمان حمله مغول به دوشیوه خراسانی و رازی ساخته میشد که شیوه خراسانی ازقرن اول هجری قمری تا قرن چهارم هجری قمری و شیوه رازی از قرن چهارم هجری قمری تا حمله مغول ادامه داشته است.

گچبری محراب مسجد عتیق اصفهان

مسجد جامع یا همان مسجد عتیق اصفهان از قدمتی هزارساله برخودار است. مسجدی که پیش از تغییر هویتش به مسجد آتشکده پیروان آئین زرتشت در اصفهان بود و بعد از ورود دین مبین اسلام به ایران این مکان به مسجد مسلمانان بدل شد.

مسجدی که به سبب نوع معماری و کاشیکاری هایی که در بخش های مختلف مسجد به کار رفته است، این مسجد را در زمره آثار بسیار نفیس ایران قرار داده است. مسجد جامع اصفهان کلکسیونی از آثار مختلف هنری اصفهان از جمله گچ بری، کاشیکاری، خطاطی است. که در میان تمامی این هنرها گچ بری محراب الجایتو در مسجد جامع اصفهان به عنوان یکی از شاخص ترین گچ بری های ایران به کار میرود.

گچ بری هایی که قدمت آنها به دوره ایلخانی و پادشاهی محمد خدابنده الجایتو بازمیگردد و در گچبری های این اثر نام هنرمند آن با عنوان" حیدر" حکاکی شده است. این اثر در قسمت شمالی ضلع غربی صحن مسجد قرار دارد و شاید به دلیل زیبایی کاشیکاری موجود در مسجد عتیق اصفهان که بسیار چشم نواز است این محراب کمتر به دید بازدیدکنندگان مسجد آمده باشد.
نام این محراب نیز برگرفته از "الجایتو" پادشاه ایلخانی است که این اثر در دوره وی به ظهور رسید.

در اصل این محراب در شبستانی با همین عنوان واقع شده است و از آن با عنوان زیباترین محراب های گچ بری شده مساجد ایران نام برده می شود.